چكيده

به منظور بررسي اثر تنش خشكي در مراحل انتهايي رشد برصفات زراعي و شاخص هاي رشد ارقام بهاره كلزا (Brassica napus L.) آزمايشي به صورت كرت‌هاي يك بار خرد شده در قالب طرح پايه بلوك هاي كامل تصادفي در چهار تكرار در سال 83-1382 در مزرعه تحقيقاتي مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج اجرا شد. در اين آزمايش، آبياري به عنوان عامل اصلي در دو سطح شامل آبياري معمول يا آبياري پس از 60 ميلي‌متر تبخير از تشتك كلاس A ( شاهد) و تنش خشكي (قطع آبياري از مرحله خورجين دهي به بعد) و ارقام بهاره كلزا به عنوان عامل فرعي در ده سطح شامل ارقام Comet, Goliath ، Sw Hot Shot, Eagle, Sw 5001،19-H،Hyola 401، Hyola 420 ، Option 500 و Quantum بودند. در اين تحقيق از كليه مراحل فنولوژيكي گياه يادداشت برداري به عمل آمد. همچنين صفاتي نظير: ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعي در بوته، قطر ساقه ، طول خورجين ساقه اصلي، شاخه فرعي، طول خورجين، تعداد خورجين در ساقه اصلي و شاخه فرعي ، تعداد خورجين در بوته ، تعداد دانه در خورجين ساقه اصلي و شاخه فرعي، تعداد دانه در خورجين، وزن هزار دانه، عملكرد دانه، عملكرد بيولوژيك، شاخص برداشت و درصد روغن دانه و عملكرد روغن دانه، اندازه گيري شدند.نتايج حاصل نشان داد كه اثر سطوح مختلف آبياري بر صفات تعداد شاخه فرعي دربوته، قطر ساقه، طول خورجين شاخه فرعي، تعداد خورجين در ساقه اصلي و شاخه فرعي، تعداد خورجين در بوته، تعداد دانه در خورجين ساقه اصلي و شاخه فرعي، تعداد دانه در خورجين، وزن هزار دانه و عملكرد روغن دانه معني دار گرديد. همچنين اثر رقم بر صفاتي نظير ارتفاع بوته، تعداد شاخه فرعي در بوته، طول خورجين ساقه اصلي و شاخه فرعي، طول خورجين، تعداد خورجين در ساقه اصلي و شاخه فرعي، تعداد دانه در خورجين ساقه اصلي و شاخه فرعي، تعداد دانه در خورجين، وزن هزار دانه و عملكرد دانه معني دار شد. اثرات متقابل آبياري و رقم نيز بر صفات ارتفاع بوته وعملكرد بيولوژيك معني دار گرديد. تعداد خورجين در بوته در شرايط تنش خشكي دركليه ارقام كاهش يافت( البته غيرمعني دار). بيشترين تعداد دانه در خورجين در شرايط آبياري معمول به رقم Quantum (7/18 عدد) و در شرايط تنش خشكي به رقم Option 500 (1/12عدد) اختصاص يافت. بيشترين وزن هزار دانه در شرايط آبياري معمول و تنش خشكي به ترتيب با ميانگين 52/4 و 49/4 گرم مربوط به رقم Hyola 401 و كمترين آن با ميانگين 44/3 گرم مربوط به Comet بود. ارقام Option 500،19-H،Eagle و Comet به ترتيب با ميانگين 4725،4567،4467 و 4419 كيلوگرم در هكتار، بيشترين عملكرد دانه را در شرايط آبياري معمول دارا بودند. همچنين ارقام 19-H, Option 500, Hyola 420 , Sw 5001 , Eagle به ترتيب با ميانگين 3889 ، 3863،3831،3731 ،3708 كيلوگرم در هكتار، ارقام برتر در شرايط كم آبي ( قطع آبياري از مرحله خورجين دهي به بعد) بودند كه از لحاظ عملكرد روغن دانه نيز جزء ارقام برتر بوده‌اند. بيشترين ميزان عملكرد بيولوژيك در شرايط آبياري معمول با ميانگين 19390 كيلوگرم در هكتار به رقم Eagle و در شرايط تنش خشكي با ميانگين 11420 كيلوگرم در هكتار به رقم Hyola 401 تعلق داشت. شاخص برداشت بالاتر رقم Option 500 (295/0) در شرايط آبياري معمول و همچنين شاخص برداشت بالاتر رقم Hyola 401 (274/0)‌در شرايط تنش خشكي نسبت به ساير ارقام مورد بررسي، بيان گر اين است كه اين ارقام، درصد بيشتري از مواد فتوسنتزي را در شرايط مختلف رطوبتي به دانه ها اختصاص داده اند. همبستگي ساده صفات مورد آزمون نشان داد كه عملكرد دانه با شاخص برداشت، عملكرد روغن دانه، درصدروغن دانه، تعداد خورجين در بوته، تعداد خورجين در شاخه فرعي، طول خورجين شاخه فرعي، قطر ساقه و تعداد شاخه فرعي در بوته همبستگي مثبت بسيار معني دار و با طول خورجين بوته، همبستگي مثبت معني دار نشان داد. در بررسي شاخص هاي رشد مشخص گرديد كه تنش خشكي سبب كاهش وزن خشك كل گياه (TDW)، وزن خشك برگ (LDW) و شاخص سطح برگ (LAT) گرديد. البته در شرايط تنش خشكي، بالاترين وزن خشك كل گياه با ميانگين8/2477 گرم بر متر مربع مربوط به رقمHyola 420، بالاترين وزن خشك برگ با ميانگين7/330 گرم بر مترمربع مربوط به رقمOption 500 و بالاترين شاخص سطح برگ با ميانگين 64/5 مربوط به رقم Sw 5001 بود. بر پايه نتايج حاصله مي توان اين گونه استنباط نمود كه ارقام 19-H , Option 500,Eagle نسبت به ساير ارقام مورد بررسي، سازگاري بهتري با تنش خشكي داشتند و توانستند هم در شرايط آبياري معمول و هم در شرايط تنش خشكي عملكرد بالاتري را توليد نمايند. بنابراين اين سه رقم قابل توصيه از ديدگاه زراعت در شرايط تنش كم آبي ( دو بار آبياري كمتر نسبت به شرايط معمول ) مي باشند.

 

مقدمه:

اين روزها جمله «وابستگي 90 درصدي روغن، سرشكستگي ملي» به واژه اي تكراري تبديل شده و در هر محفل و نشريه اي اين كلمات به كرات بيان مي‎شود. اين جمله زماني حيرت انگيزتر مي‎شود كه در كنار بحث خودكفائي گندم نيز قرار بگيرد. ايراني كه تا چند سال پيش بزرگ ترين وارد كننده گندم جهان بود طي چند سال، تنها چند سال، به خودكفائي رسيده و حتي زمزمه هاي صادرات نيز به گوش مي رسد. مسئولان وزارت جهاد كشاورزي طي همين سالها با توجه به اين موفقيت به فكر برنامه ريزي براي تأمين نيازهاي كشور به دانه هاي روغني از داخل افتاده اند تا شايد روزي هم بتوان از اين سرشكستگي ملي رهايي يافت. اين مديران اميدوارند اجراي طرح ده ساله دانه‌هاي روغني نيز مثل گندم باعث افتخار و مباحاتشان شود (ماهنامه روغن نباتي، 1383 الف). كشور ايران معادل 000، 800 ، 164 هكتار مساحت دارد كه از اين مقدار، 15 الي 18 ميليون هكتار شوره‌زار، 20 الي 22 ميليون هكتار بيابان و تقريباً يك ميليون هكتار نيمه خشك است. ايران با متوسط نزولات آسماني 240 ميلي متر كه از يك سوم ميزان نزولات سالانه جهاني (700 ميلي متر) كمتر مي باشد، داراي اقليم خشك و نيمه خشك است. در مناطق خشك، ميزان باران سالانه، كمتر از تبخير و تعرق بوده و بروز دوره خشكي در طول سال امري عادي است (كافي و همكاران، 1379 ب). تحقيقات انجام شده نشان داده است كه متوسط افت عملكرد ساليانه به واسطة خشكي در جهان 17 درصد بوده كه تا بيش از 70 درصد در هر سال مي‎تواند افزايش يابد(Edmeades et al, 1994). با توجه به اين موضوع كشاورزان و دست اندركاران كشور، اصولاً بايد با تلاش فراوان و مديريت صحيح و اقتصادي منابع آبي و استفاده بهينه از آب در توليد هر چه بيشتر محصولات زراعي، مشكل غذايي جمعيت را رفع سازند. دانه هاي روغني پس از غلات، دومين ذخاير غذايي جهان را تشكيل مي دهند. اين محصولات علاوه بر دارا بودن ذخاير غني اسيدهاي چرب، حاوي پروتئين نيز مي باشند (شيراني راد و دهشيري، 1381). دانه هاي روغني به دليل توليد روغن هاي با كيفيت بالا و درصد زيادي از اسيدهاي چرب و مرغوب از اهميت شاياني در تغذيه انسان برخوردارند (آلياري و همكاران، 1379). در حال حاضر، مصرف سرانة روغن خوراكي كشور بيش از 16 كيلوگرم برآورد شده است. لذا با توجه به جمعيت كشور، نياز به حدود يك ميليون تن روغن در سال مي‎باشد كه بيش از 90 درصد آن از طريق واردات تأمين مي‎شود (شيراني راد و دهشيري، 1381).ميزان واردات روغن خام درسال 1382 درجدول (1-1) درج گرديده
-است(ماهنامه روغن نباتي، 1383 ب). به اين لحاظ، لزوم برنامه ريزي بلندمدت و منسجم با هدف نيل به خودكفائي در توليد روغن خوراكي غيرقابل انكار خواهد بود (شيراني راد و دهشيري، 1381).

 

فهرست مطالب

عنوان                                                 صفحه

چکیده…………………………………………………………………………………………………………. 1

مقدمه………………………………………………………………………………………………………….. 3

 

فصل اول: كليات…………………………… 6

1-1- تاريخچه…………………………….. 7

1-2- كلياتي دربارة كلزا…………………… 8

1-3- اهميت وجايگاه كلزا در ايران…………… 10

1-4- سطح زيركشت، توليد وعملكرد كلزا در جهان و ايران 12

1-5- تركيب شيميايي دانه كلزا………………. 14

1-6- خصوصيات گياه شناسي…………………… 16

1-6-1- ريشه……………………………. 16

1-6-2- ساقه……………………………. 17

1-6-3- برگ…………………………….. 18

1-6-4- گل……………………………… 18

1-6-5- ميوه……………………………. 18

1-6-6- دانه كلزا……………………….. 19

1-7- مراحل فنولوژي……………………….. 19

1-8- اكولوژي كلزا………………………… 19

1-9- كاشت ………………………………. 22

1-9-1- آماده سازي زمين………………….. 22

1-9-2- تاريخ كاشت………………………. 22

1-9-3- ميزان بذر وتراكم بوته…………….. 23

1-9-4- عمق و ابعاد كاشت…………………. 23

1-9-5- روش كاشت………………………… 23

1-10- داشت………………………………. 24

1-10-1- نيازهاي غذايي…………………… 24

1-10-2- علف‌هاي هرز……………………… 24

1-10-3- آفات و بيماري‌ها…………………. 25

1-11- برداشت…………………………….. 26

1-11-1- خرمن كوبي………………………. 26

1-12- انبار كردن…………………………. 27

 

فصل دوم : بررسي منابع…………………….. 28

2-1- تنش………………………………… 29

2-2- تنش خشكي يا تنش آبي………………….. 29

2-3- مكانيزم‌هاي مقاومت به خشكي…………….. 30

2-4- تنظيم اسمزي…………………………. 33

2-5- تأثير تنش خشكي بر رشد برگ…………….. 34

2-6- تأثير تنش خشكي بر رشد ساقه و برگ………. 35

2-7- عكس العمل كلزا در برابر تنش خشكي ورژيمهاي رطوبتي    36

2-8- تأثير تنش خشكي بر عملكرد دانه…………. 39

2-9- تأثير تنش خشكي بر اجزاي عملكرد………… 41

2-9-1- تعداد خورجين در گياه بوته…………. 41

2-9-2- تعداد دانه در خورجين……………… 42

2-9-3- وزن هزار دانه……………………. 43

2-9-4- شاخص برداشت……………………… 44

2-10- تأثير تنش خشكي بر صفات كيفي………….. 45

2-10-1- درصد روغن دانه………………….. 45

2-11- تجزيه و تحليل رشد…………………… 46

2-11-1- تجمع ماده خشك…………………… 48

2-11-2- شاخص سطح برگ……………………. 49

 

فصل سوم : مواد و روش ها…………………… 51

3-1- مشخصات محل اجراي آزمايش………………. 52

3-2- مشخصات آزمايش……………………….. 52

3-2-1- معرفي تيمارها……………………. 52

3-2-2- طرح آزمايشي……………………… 53

3-2-3- تجزيه آماري……………………… 54

3-3- عمليات زراعي………………………… 54

3-3-1- آماده سازي زمين………………….. 54

3-3-2- کاشت……………………………. 54

3-3-3- داشت……………………………. 55

3-3-4- برداشت………………………….. 55

3-4- برآورد شاخص هاي رشد………………….. 55

3-4-1- نمونه برداري…………………….. 56

3-4-2- تعيين سطح برگ……………………. 56

3-4-3- تعيين وزن خشك برگ و وزن خشك كل…….. 56

3-5- اندازه گيري صفات كمي…………………. 56

3-6- اندازه گيري صفات كيفي مورد مطالعه……… 58

3-6-1- تعيين درصد روغن دانه……………… 58

3-7- تعیین مراحل فنولوژیکی………………………………………………………………………….. 59

 

فصل چهارم : نتايج و بحث…………………… 60

4-1- تأثير تنش خشكي بر ويژگيهاي مورفولوژيكي، ساختاري و زراعي 61

4-1-1- ارتفاع بوته……………………… 61

4-1-2- تعداد شاخه فرعي در بوته…………… 64

4-1-3- قطر ساقه………………………… 67

4-1-4- طول خورجين ساقه اصلي……………… 70

4-1-5- طول خورجين شاخه فرعي……………… 73

4-1-6- طول خورجين بوته………………….. 76

4-1-7- تعداد خورجين در ساقه اصلي…………. 79

4-1-8- تعداد خورجين در شاخه فرعي…………. 83

4-1-9- تعداد خورجين در بوته……………… 87

4-1-10- تعداد دانه در خورجين ساقه فرعي……. 91

4-1-11- تعداد دانه در خورجين شاخه فرعي……. 94

4-1-12- تعداد دانه در خورجين…………….. 98

4-1-13- وزن هزار دانه…………………… 102

4-1-14- عملكرد دانه…………………….. 105

4-1-15- عملكرد بيولوژيك…………………. 109

4-1-16- شاخص برداشت…………………….. 113

4-2- تأثير تنش خشكي بر روي صفات كيفي……….. 116

4-2-1- درصد روغن دانه…………………… 116

4-2-2- عملكرد روغن دانه…………………. 120

4-3- تأثير تنش خشكي بر روي شاخص‌هاي رشد……… 124

4-3-1- وزن خشك كل گياه………………….. 124

4-3-1-1- روندتغییرات وزن خشک کل گیاه درشرایط آبیاری معمول وتنش کم آبی…………….. 124

4-3-1-2- روند تغییرات وزن خشک کل ارقام برتر در شرایط آبیاری معمول………. 125

4-3-1-3- روند تغییرات وزن خشک کل ارقام برتر در شرایط تنش کم آبی…………. 126

4-3-2- وزن خشك برگ……………………… 128

4-3-2-1- روند تغییرات وزن خشک برگ در شرایط آبیاری معمول و تنش کم آبی.. 128

4-3-2-2- روند تغییرات وزن خشک برگ ارقام برتر در شرایط آبیاری معمول…….. 129

4-3-2-3- روند تغییرات وزن خشک برگ ارقام برتر در شرایط تنش کم آبی………. 130

4-3-3- شاخص سطح برگ…………………….. 131

4-3-3-1-روندتغییرات شاخص سطح برگ ارقام کلزادرشرایط آبیاری معمول وتنش کم آبی… 131

4-3-3-2-روندتغییرات شاخص سطح برگ ارقام برتر در شرایط آبیاری معمول……. 132

4-3-3-3- روند تغییرات شاخص سطح برگ ارقام برتر در شرایط تنش کم آبی……. 133

4-4- همبستگي ساده صفات مورد مطالعه…………. 134

4-5- نتيجه گيري كلي………………………. 138

4-6- پيشنهادات…………………………… 139

 

فهرست منابع……………………………… 140

 

فهرست منابع:

1- احمدي، م. ر. 1371. گزارش پژوهشي تحقيقات كلزا. انتشارات مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج. ص:5-1.

2- احمدي، م.ر. و ف. جاويدفر. 1377. تغذيه گياه روغني كلزا. (ترجمه). انتشارات شركت سهامي خاص توسعه كشت دانه‌هاي روغني. ص: 15-14.

3- احمدي، م.ر. و ف. جاويدفر. 1379. روش‌هاي ارزيابي و اصلاح مقاومت به خشكي در گونه‌هاي روغني جنس براسيكا. (ترجمه). نشر آموزش كشاورزي. كرج: 141 ص.

4- آلياري، ه. ، ف. شكاري وف. شكاري. 1379. دانه‌هاي روغني (زراعت و فيزيولوژي). انتشارات عميدي. تبريز: 182 ص.

5- افشاري آزاد، ه. 1380. بيماري‌هاي مهم كلزا. نشر آموزش كشاورزي. تهران: 99ص.

6- بي‌نام. 1377. گزارشات ماهانه شركت توسعه دانه‌هاي روغني.

7- بي‌نام. 1383. دستورالعمل‌هاي توليد كلزا در اقليم هاي مختلف كشور. انتشارات مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج: 9ص.

8- بي‌نام. 1384. گزارشات ماهانه مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج: 5ص.

9- پازوكي، ع.ر. 1379. بررسي و اندازه‌گيري اثر تنش آب بر ويژگي‌هاي فيزيولوژيك و شاخص‌هاي مختلف مقاومت به خشكي دو رقم كلزا. رسالة دكتري رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم وتحقيقات. اهواز: 259 ص.

10- حجازي، ا. 1379. زراعت كلزا (كاشت-داشت-برداشت). انتشارات روزنه. تهران: 157 ص.

11- حسيني آغوزيني،م،م. 1382. اثر سطوح مختلف كود ازت سرك بر شاخصهاي رشد و صفحات زراعي ارقام كلزاي پاييزه. پايان نامه كارشناسي ارشد. دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقيقات تهران… ص.

12- حكمت شعار، ح. 1372. فيزيولوژي گياهان در شرايط دشوار. انتشارات نيكنام. تبريز.

13- حيدري شريف آباد، ح. 1379. گياه، خشكي و خشكسالي. انتشارات وزارت جهادسازندگي. تهران.

14- حيدري شريف‌آباد، ح. 1383. روشهاي كاهش خسارت خشكي و خشكسالي (3). انتشارات وزرات جهاد كشاورزي. تهران.

15- دانشمند، ع.ر.1383. بررسي اثر تنش خشكي در مرحله رشد زايشي بر صفات زراعي و شاخص‌هاي رشد ارقام كلزا. پايان‌نامة كارشناسي ارشد رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. تهران: 330.ص.

16- دانشيان، ج. 1378. بررسي اكوفيزيولوژيك اثرات تنش كم آبي در سويا. رسالة دكتري رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. تهران: 252 ص.

17- دلخوش. ب. 1383. بررسي اثر تنش خشكي بر صفات زراعي و روند رشد ارقام پيشرفته كلزا،  پايان نامة كارشناسي ارشد رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم وتحقيقات. تهران: 204ص.

18- دهشيري، ع. 1377. عكس‌العمل ارقام كلزا به تنش آب. پايان‌نامه كارشناسي ارشد رشته زراعت. دانشگاه تربيت مدرس. تهران: 114 ص.

19- رودي، د.، س. رحمان پور وف. جاويد فر. 1382. زارعت كلزا. انتشارات دفتر برنامه ريزي رسانه‌هاي ترويجي. تهران: 53ص.

20- سبحاني، ع.ر. 1379. بررسي جنبه‌هاي فيزيولوژيك تنش كم‌آبي و تغذيه پتاسيم درگياه سيب‌زميني. رسالة‌دكتري رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. تهران: 225 ص.

21- سرمدنيا، غ. و ع. كوچكي. 1376. جنبه‌هاي فيزيولوژيك زراعت ديم. (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد.

22- سرمدنيا، غ. و ع. كوچكي. 1377. فيزيولوژي گياهان زراعي (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد: 467 ص.

23- سينكي، ج. م. 1380. بررسي جنبه‌هاي فيزيولوژيك مقاومت به خشكي در سورگوم. پايان‌نامة‌كارشناسي ارشد رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. تهران: 216 ص.

24- شكاري، ف. 1380. بررسي تنش خشكي بر روي فنولوژي، روابط آبي، رشد، عملكرد و كيفيت محصول كلزا. رسالة دكتري رشتة زراعت. دانشكده كشاورزي دانشگاه تبريز: 180 ص.

25- شهيدي، ا. و ك. فروزان. 1375. زراعت كلزاي پاييزه. انتشارات شركت توسعه و كشت دانه‌هاي روغني. كرج.

26-  شيراني راد، ا. ح. 1373. بررسي اثر تاريخ كاشت و تراكم بوته بر روند رشد و صفات زراعي دو رقم كلزا. پايان‌نامة كارشناسي ارشد رشتة زراعت. دانشگاه تريبت مدرس. تهران: 161 ص.

27- شيراني راد، ا.ح. 1378. فيزيولوژي گياهان زراعي. انتشارات مؤسسة فرهنگي، هنري ديباگران تهران: 358 ص.

28- شيراني راد، ا. ح. 1379. بررسي فيزيولوژيك تحمل به تنش خشكي ارقام كلزا: گزارش نهايي. انتشارات مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج.

29- شيراني راد، ا. ح. 1380. نتايج تحقيقات به زراعي كلزا. انتشارات مؤسسة تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج.

30- شيراني راد، ا. ح. 1383. بررسي تحمل به شدت هاي مختلف تنش خشكي ارقام كلزا. نتايج تحقيقات به زراعي كلزا. انتشارت مؤسسة تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج. ص:18.

31- عاشوري، م. 1380. كشت دوم كلزا. اتنشارات افراز تهران: 70ص .

32- عزيزي، م. 1377. اثر رژيم‌هاي مختلف آبياري و كود پتاسيم بر خصوصيات زراعي، فيزيولوژيكي و بيوشيميايي سويا. رسالة دكتري رشته زراعت. دانشگاه فردوسي مشهد.

33- عزيزي، م.، ا. سلطاني و س. خاوري خراساني. 1378. كلزا. (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد: 230 ص.

34- عليزاده، ا. 1378. رابطة آب وخاك و گياه. (ترجمه). انتشارات دانشگاه امام رضا. مشهد.

35- فنايي، ح. ر. و غ. ع. كيخا. 1381. بررسي اثر تنش خشكي در مراحل مختلف رشد برعملكرد و اجزاء عملكرد ارقام كلزا در منطقه سيستان. نتايج تحقيقات كلزا. انتشارات مؤسسة تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر كرج.ص:97.

36- قالي‌باف، ك. 1376. بررسي اثر تاريخ كاشت بر روي رشد، عملكرد دانه واجزاي عملكرد ارقام كلزاي پاييزه در شرايط محيطي تبريز. پايان‌نامه كارشناسي ارشد رشته زراعت. دانشكده كشاورزي دانشگاه تبريز.

37- كافي، م.، ا. زند.، ب. كامكار.، ح. شريفي و م. گلداني. 1379 الف. فيزيولوژي گياهي. (ترجمه). جلد دوم. انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد: 379 ص.

38- كافي، م.، ع. ع. گنجعلي.، ا. نظامي و ف. شريعتمدار. 1379 ب. آب و هوا و عملكرد گياهان زراعي. (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد.

39- كافي، م.، ب. كامكار و ع. مهدوي دامغاني. 1382. واكنش‌هاي گياهان زراعي به محيط رشد. (ترجمه). انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد: 297 ص.

40- كريمي، م. 1372. آناليز شاخص‌هاي رشد براساس واحد گرمايي. اولين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.

41- كريمي، م. و م. ر. خواجه پور. 1366. كاربرد آمار درجه حرارت هوا در تصميم گيري‌هاي زراعي. مجموعه مقالات دربارة آب و خاك كشاورزي و منابع طبيعي. كتاب يكم.

43- كريمي، م. و م. عزيزي. 1376. آناليزهاي رشد گياهان زراعي. (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهي مشهد: 111ص.

44- لطيفي، ن. 1374. اثرات كمبود رطوبت بر ويژگي‌هاي مورفولوژيكي، توليد مادة خشك وشاخص برداشت در مراحل قبل و بعد از گلدهي گياه كلزا. مجلة علوم و صنايع كشاورزي. جلد 2. شمارة 2. ص: 83-71.

45- ماهنامه روغن نباتي. مهر 1383 الف. انتشارات شركت توسعه كشت دانه‌هاي روغني.

46- ماهنامه روغن نباتي. دي و بهمن 1383 ب. انتشارات شركت توسعه كشت دانه‌هاي روغني.

47- مجد نصيري، ب. 1381. بررسي امكان توليد گلرنگ در كشت تابستانه و مطالعه الگوي توزيع اجزاء عملكرد، خصوصيات فيزيولوژيكي و فنولوژيكي لاينهاي انتخابي در مقايسه با كشت بهاره. رسالة دكتري رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. اهواز: 221ص.

48- مجيدي هروان، ا. 1381. تنش هاي محيطي. جزوه درس تنش هاي محيطي. دانشگاه آزاد اسلامي، واحد علوم و تحقيقات تهران.

49- نادري، م. ر. 1382. ارزيابي تاثير تنش خشكي و تراكم گياهي بر خصوصيات كمي وكيفي سه لاين گلرنگ در كشت تابستانه. رساله دكتري رشته زراعت. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. تهران.  224ص.

50- ناصري، ف. 1375. دانه‌هاي روغني. (ترجمه). انتشارات آستان قدس رضوي: 816 ص.

51- نصري، م. 1383. بررسي تأثير متقابل عناصر غذايي و تنش خشكي در ارقام كلزا. رساله دكتري رشته زراعت گرايش فيزيولوژي گياهي. دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات. تهران:197ص.