اثر توسعه¬ي فيزيکي شهر جهرم بر تغيير کاربري اراضي پيرامون شهر

توضیحات

چکیده

شهرنشيني و در کنار آن الزامات شهرنشيني­، علت اساسي تغييرات محيطي مي­باشد. اين رهيافت در نتيجه پيچيدگي­هاي تاريخی- جغرافيايي شکل گرفته و باعث گسترش لجام گسيخته­ي شهري و تخريب فضاهاي سبز و اراضي کشاورزي گرديده است و موجب از بين رفتن زيبايي شهر و نمود عيني مشکلات اجتماعي- ­اقتصادي، فرهنگي و اکولوژيکي شده است. که نه تنها موجب تغييرات منطقه­اي، بلکه باعث به هم خوردن تعادل اکولوژيکي در سطح جهان گرديده است. در ایران نیز با گسترش سريع شهرها و افزايش رشد شهرنشيني،­ سطح بسيار زيادي از اراضي اطراف شهرها به زير ساختمان رفته و تعادل زيست­محيطي بين سطح شهر و اراضي کشاورزي به هم خورده است. گسترش فيزيکي شهرها بدون برنامه، نظارت و کنترل جدي از طرف سازمانهاي دولتي و مسئول صورت گرفته است. در نتیجه بين کاربري­های شهري عدم تعادل و توازن برقرار شده و درصد بالایی از اراضی شهرها به ساختمان­هاي مسکوني و شبکه­هاي معابر اختصاص يافته است. شهر جهرم در دهه­های اخیر رشد شتاباني را تجربه کرده که اين رشد شتابان جمعیت منجر به گسترش شهر و تخریب اراضي کشاورزي شده است. با ادامه اين وضع پيش­بيني مي­­شود در چند دهه آتي مرغوب­ترين اراضي باغي و کشاورزی که معمولاً اراضي بلافاصل شهر است از بين رفته و در نهايت شهر با رشد بي­رويه به محيطي خشک‌ و بي­آب و علف تبديل شود. در پژوهش حاضر به بررسی تأثیر توسعه فیزیکی شهر جهرم بر کاربری اراضی پیرامون شهر پرداخته شده است. در این راستا دو مورد به عنوان سوألات اصلی پژوهش مورد بررسی قرارگرفته است، سوأل اول­: توسعه فيزيکي شهر جهرم چه تأثيري بر سایرکاربري­ها­ی شهر و پيرامون داشته است؟ سوأل دوم­: توسعه فيزيکي شهر جهرم چه تأثيری بر اراضي کشاورزي و باغي پيرامون شهر داشته است؟ هدف از این تحقیق بررسی تأثیرات توسعه فيزيکي شهر جهرم بر كاربري اراضي شهر و پيرامون و ارائه پيشنهاداتي به منظورحفظ باغات پيرامون شهر جهرم می­باشد. جهت تبیین و بررسی موضوع تحقيق از روش توصيفي- تحليلي استفاده شده است. در اين تحقيق ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانه­اي و ميداني اطلاعات مورد نظر جمع آوري شده سپس براي تجزيه و تحليل اين اطلاعات از روش­هاي کيفي و کمي استفاده شده است. ابزار مورد استفاده در اين پژوهش نرم افزارهاي ENVI و­ GIS­مي­باشد.تصاوير ماهواره­اي مورد استفاده شامل تصاوير ماهوارهاي لندست TM سال (1990) و (2000) و (2013)­ از محدوده شهر جهرم مي‏باشد. طي بررسي­هاي اين پژوهش که يک محدوده زماني 23 ساله را تحت پوشش قرار مي­دهد نشانگر افزايش فضاهاي ساخته شده شهري از 31 درصد به 42 درصد و کاهش فضاهاي باير شهری از 32 درصد به 21 درصد و همچنین کاهش فضاهاي باغي از 37 درصد به 35 درصد می­باشد.

واژگان کليدي: توسعه فيزيکي، کاربري اراضي، شهر جهرم

مقدمه

امروز خالي شدن روستاها از جمعيت و تراکم آنها در مناطق شهري داراي اهميت مي­باشد. برآورد­هاي جديد نشان مي­دهد که بيش از 45 درصد جمعيت جهان در شهرها زندگي مي­کنند و تا سال 2030  اين نرخ رشد جمعيت به بيش از 60 درصد مي­رسد (68 ­Christopher, 1999:­). بعد از دهه 1960، گسترش افقي شهر يک مشکل جهاني در ارتباط با رشد مادرشهر شد و نه تنها در آمريکاي شمالي، اروپاي غربي و ژاپن، بلکه در بعضي از شهرهاي بزرگ کشورهاي توسعه­يافته به وجود آمد (96 :­­2011 ،­Zhao­(. شهرها همواره تحت تأثير نيروها و عوامل گوناگوني شکل گرفته و گسترش مي­يابند. شهر در اساس، پديده­اي اجتماعي_– ­اقتصادي است که انسانها براي کار و زندگي و ارتباطات، در پهنه­اي محدود و کمابيش متراکم گرد هم مي­آيند وکم کم شهر را پديد مي­آورند. با تحولات اجتماعي، جا­­به­جايي­هاي جمعيتي، تغييرات اقتصادي و نوآوري­هاي فن شناختي دگرگون مي­شوند. با افزايش جمعيت نيز فعاليت و سرمايه­گذاري به شدت توسعه مي­يابد (سعيدنيا، 1378: 19).

­ اکثر شهرهاي ايران در مرحله اول شکل­گيري با هدف استفاده از خاک­­هاي مرغوب براي زراعت و کشاورزي در کنار يا در ميان اراضي مرغوب کشاورزي استقرار يافته­اند­ (سلطاني، 1371­: ­­19). در شرايط کنوني رشد روزافزون شهرها که متأثر از رشد جمعيت و مهاجرت مي­باشد منجر به ساخت و سازهاي بدون برنامه­ريزي و موجب تغييرات زيادي در ساختار فضايي شهر بخصوص گسترش آنها در زمين­هاي کشاورزي شده است. که این روند لزوم هدايت آگاهانه و سازماندهي اساسي همراه با جلوگيري از اتلاف زمين­هاي کشاورزي را افزايش داده است. در واقع مي­توان چنين بيان کرد که توسعه فيزيکي شهر فرايندي پوياست که اگر اين روند بدون برنامه باشد، نه تنها ترکيب فضايي مناسبي از فضاهاي شهري بوجود نخواهد آمد بلکه مشکلات بسياري را در زمينه دسترسي به خدمات شهري، دامن­گير شهروندان خواهد نمود. همچنين استفاده غير اصولي از اراضي شهري باعث تخريب محيط زيست خواهد گرديد (عسگري، 1381: 4).

به دنبال رشد فيزيکي شتابان شهرها بخش وسيعي از بهترين ‌و بالطبع با ارزش­ترين اراضي بلافاصل شهرها، که از ديرباز شرايط زيست­محيطي لازم و کافي براي تجمع انسانها در آنها وجود داشته در معرض نابودي قرار مي­گيرند (محمدزاده، 1386: 85­). رشد روزافزون شهرها به تخريب اراضي کشاورزي محدود نمي­شود بلکه مهم­تر از آن تنش­هاي شهري همچون افزايش بهاي زمين ايجاد تفريحگاه و کارگاه و به طور کلي تبديل کاربري­ها نيز داراي تبعات مخربي در اين زمينه مي­باشد به سخن ديگر رشد حساب شده شهرها براي زمين­هاي کشاورزي بيش از مساحتي است که مستقيماً به وسيله آن­ها اشغال مي­­شود لذا شناخت کاربري­هاي پيرامون شهرها مي­تواند نقش مؤثري در تحقق حفظ باغ­ها و اراضي کشاورزي و هدايت اصولي رشد و توسعه آتي شهر باشد (سرور، 1387: 286-287).

بنابراين امروزه شناخت تغييرات کاربري اراضي و عوامل تأثير گذار بر آن از مباحث بسيار مهم و مطرح در مطالعات شهري به حساب مي­آيد. شهر جهرم در دهه­های اخیر رشد شتاباني را تجربه کرده است. چنانکه جمعیت شهر طی سالهای(90-­1335­) تقریباً 30/4 برابر شده است که اين رشد شتابان جمعیت باعث گسترش شهر و تخریب اراضي کشاورزي شده است. باتوجه به مطالعات و مشاهدات انجام شده دو مورد به عنوان سوألات اصلي پژوهش مورد بررسي قرار گرفته است:

سوأل اول­: توسعه فيزيکي شهر جهرم چه تأثيري بر ساير کاربري­های شهر و پيرامون داشته است؟

سوأل دوم: توسعه فيزيکي شهر جهرم چه تأثيري بر اراضي کشاورزي و باغي پيرامون شهر داشته است؟

بنابراين با توجه به سوالات ذکر شده هدف از این تحقیق بررسی و تحلیل اثرات توسعه فيزيکي شهر جهرم بركاربري اراضي شهر و پيرامون و ارائه پيشنهاداتي به منظورحفظ باغات پيرامون شهر جهرم می­باشد. در اين راستا پايان نامه در 5 فصل به شرح ذيل تدوين شد­:

فصل اول: اين فصل به طرح مسأله تحقيق پرداخته است و در اين راستا تعريف مسأله و بيان سوال­هاي موردنظر تحقيق، اهميت وضرورت تحقيق، ارائه فرضيات متناسب با سؤالات تحقيق، اهداف تحقيق، نوع تحقيق و روش انجام تحقيق بيان شده است.
فصل دوم: دراين فصل ابتدا تعاريف و مفاهيم مربوط به موضوع تحقيق(توسعه فيزيکي، کاربري اراضي…) آورده شده و سپس به بيان چارچوب نظري تحقيق پرداخته شده است.

فصل سوم: در اين فصل به بررسي و شناخت محدوه مورد مطالعه که شامل موقعيت جغرافيايي و اقليمي، مسائل جمعيتي مانند اقتصاد، اشتغال و سواد، طبقه­بندي و تغييرات جمعيت در سالهاي مختلف، تاريخچه جهرم  در سه دوره قبل و بعد از اسلام تا قاجار و از زمان پهلوي تا کنون بيان شده است.

فصل چهارم: در اين فصل اطلاعات جمع آوري شده مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. که ابتدا به بررسي تأثير توسعه فيزيکي شهر جهرم بر اراضي از طريق تصاوير ماهواره­اي و با استفاده از نرم افزار ENVI و­ARC GIS بررسي شده است و در انتها به بررسي تأثير توسعه فيزيکي شهر جهرم بر روستاهاي و شهرک­هاي پيرامون شهر پرداخته شده است

فصل پنجم: در اين فصل ابتدا خلاصه­اي از فصول قبلي ارائه گرديده سپس به بررسي و نتيجه فرضيه­هاي پژوهش و نهايتا ارائه پيشنهادات لازم پرداخته شده است.

فهرست مطالب
صفحه عنوان

فصل اول: کلیات تحقیق
1- 1- بيان مسئله 4
1-2- سوالات تحقيق 8
1-3- اهميت وضرورت تحقيق 8
1-4- اهداف تحقيق 10
1-5- فرضيات تحقيق 10
1-6- روش تحقيق 10
1-6- 1- روش جمع‌ آوري و طبقه بندي اطلاعات 11
1-6-2- روش تجزيه و تحليل داده ها 11
1-6-3- مرحله نمونه¬گيري 11
1-6-4- مرحله طبقه بندي 12
1-6-5- انتخاب مناسب ترين مجموعه باندي براي طبقه بندي 13
1-7- قلمرو تحقيق (¬زماني¬، مكاني¬، موضوعي¬) 13
1-8- مشکلات و محدوديت‌هاي تحقيق 13
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینة تحقیق
مقدمه 15
2-1- تعاريف و مفاهيم واژگان 16
2-1-1- وسعه فيزيکي شهر 16
2-1-2- توسعه شهري 17
2-1-3- کاربري زمين 19
2-1-4- کاربري زمين شهري 20
-2-1-5- تغييرکاربري اراضي 20
2-1-6- برنامه¬ريزي کاربري اراضي شهري 22
2-2- عوامل موثر بر توسعه فيزيکي شهرها 23
2-2-1- عوامل بيروني 22
2-2-1-1- عوامل اقتصادي 22
2-2-1-2- عوامل اجتماعي 23
2-2-1-3- عوامل محيطي و طبيعي 24
2-2-1-4- عوامل ژئوپليتيکي 25
2-2-2- عوامل دروني نگرش به شهر 25
2-2-2-1- سياست ها و مديريت ها (¬دولت¬) 25
2-3- محدويت هاي توسعه¬ي فيزيکي شهرها 27
2-3-1- محدويت هاي طبيعي 27
2-3-2- محدوديت هاي ناشي از عوامل اجتماعي 27
2-3-3- محدوديت ها ناشي از عوامل اقتصادي 28
2-3-4- محدوديت هاي ناشي از عوامل فني 28
2-3-5- محدوديت هاي ناشي از عوامل اداري و سياسي 28
2-4- توسعه فيزيکي شهري در کشورهاي توسعه يافته 28
2-5- توسعه فيزيکي شهري در کشورهاي در حال توسعه 30
2-6- نظريه هاي توسعه شهر ي 30
2-6-1- نظريه ي رفتار انساني 31
2-6-2- نظريه اقتصادي 31
2-6-3- نظريه تاثير وسائط نقليه و خطوط ارتباطي در توسعه فيزيکي شهر ها : 31
2-6-4- نظريه شهرهاي نا متمرکز 32
2-6-5- نظريه کنش متقابل انسان ها¬ 32
2-6-6- ديدگاه رشد پيوندي 33
2-6-7- نظريه توسعه پايدار شهري 34
2-6-8-نظريه شهري کاستلز 34
2-6-9- نظريه گسترش کالبد شهري در خاورميانه 34
2-6-10- نظريه سرمايه داري بهره بري 35
2-6-11- نظريه دولت و شهر نشيني 36
2-6-12-ديدگاه هاي مهاجرت 37
2-6-12-1- نظريه وابستگي 37
2-6-12-2- نظريه سيستمي 39
2-7- پيامدهاي زيست محيطي توسعه شهري 41
2-7-1- نابودي اراضي کشاورزي 42
2-7-2-آسيب هاي زيست محيطي 42
2-7-2-1- محيط هاي طبيعي 42
2-7-2-2- محيط انسان ساخت 43
-2-8- شيوه هاي مصرف فضا در حواشي شهرها 43
-2-8-1- تهاجم به فضاي باز(تهاجم کمي) 43
2-8-2- تهاجم به اراضي تحت کاربري (تهاجم کيفي) 44
2-8-3- تهاجم به خارج از محيط هاي پيراموني شهر ها 45
-2-9- راهبرد هاي حفاظت ازباغ ها وفضاي سبز در فرايند توسعه شهري 45
2-9-1-راهبردهاي فراشهري 45
2-9-1-1-کمربند هاي سبز 45
2-9-1-2-کمان هاي سبز 46
2-9-1-3- توسعه حمل و نقل مبنا در منطقه شهري 46
2-9-2-راهبردهاي درون شهري حفاظت از اراضي باغي 46
2-9-2-1- تقويت بهره برداري اقتصادي از اراضي کشاورزي 46
2-9-2-2- حقوق توسعه¬ي قابل انتقال 46
2-9-2-3- روش حوزه بندي خوشه اي 46
2-9-2-4- استفاده از تراکم ويژه باغ ها 47
2-9-2-5- منافع اکولوژيکي و حمايت هاي مالياتي 47
2-10-پيشينه تحقيق 47
2 -11-جمع‌بندي 52
فصل سوم: معرفی محدوده مطالعه و روش تحقیق
3-1- معرفي محدوده مورد مطالعه 55
3-1-1- موقعيت جغرافيايي 56
3-2- مسايل آب و هواشناسي (اقليم) 57
3-2-1- بارندگي 58
3-2-2- دما 60
3-2 -3-رطوبت نسبي 62
3-2 -4- تبخير و تعرق 63
3-2 -5- باد 62
3-2 – 6-هيدرولوژي 63
-3-2 -7- منابع¬آب 63
3-3- وضعيت زمين ساختي و توپوگرافي 63
3-3-1- ژئومورفوموژي 66
3-3-2-گسل¬ها و وضعيت لرزه¬خيزي 68
3-3-3- جنس خاك شهر و زمين¬هاي اطراف آن 70
3-3-4- پوشش گياهي 71
-3-4- بررسي‌ ويژگي‌هاي انساني شهر 73
3-4-1- پيشينه¬ي تاريخي شهر جهرم 73
3-4-2-وجه تسميه¬ جهرم 76
3-4-3- دين، نژاد و زبان 77
3-4-4- بررسي و تحليل روند رشد جمعيت شهر (1390- 1335) 77
3-4-5-¬ جمعيت و خانوار شهر جهرم و تحولات بعد خانوار طي سال¬هاي( 90- 1335) 78
3-4-6- وضعيت سواد و تحصيل 80
3-7- بررسي ويژگي¬هاي اقتصادي شهر 80
3-7-1-وضعيت فعاليت و اشتغال 80
3-7-2-کشاورزي 82
3-7-3- دامپروري 84
3-7-4- صنايع دستي 84
فصل چهارم: یافته‌های تحقیق و آزمون فرضیه
مقدمه 86
4-1- بحث و بررسي يا¬فته ها 86
4-2- پيش پردازش 88
4-3- تصحيح اتمسفري 88
4-4- انتخاب مناسب‏ ¬¬ترين باندها براي کلاس بندي 88
4-5- انواع پوشش اراضي در منطقه مورد مطالعه 92
4-6- استخراج نقشه هاي کاربري اراضي در سال هاي ( 1990، 2000 و 2013) 93
4-7- محاسبه ميزان تغيير کاربري اراضي در دوره مورد مطالعه 95
4-8- انتقال به محيط GIS و کشف تغييرات 97
4-9- استخراج نقشه کاربري اراضي سال 1388 101
4-10- توسعه شهري و ادغام روستايي 104
4-10-1- دهستان حيدرآباد 107
4-11- شکل گيري شهرک ها در پيرامون شهر 108
4-11-1- شهرک انقلاب 109
4-11-2- شهرک شهيد سحرخيز 109
4-11-3- شهرک شهيد دستغيب 109
4-11-4- شهرک فاطميه 110
4-11-5- شهرک ايثار گران 110
4-11-6- شهرک فرهنگ شهر 110
4-11-7- شهرک زيباشهر 110
4-12- آزمون فرضيات 110
4-11-1- فرضيه اول 110
4-12-2- فرضيه دوم 111
فصل پنجم: جمع‌بندی، نتیجه‌گیری و ارائة پیشنهادات
5-1- جمع‌بندي 113
5-2 – نتيجه‌گيري 115
5-3- پيشنهادات 120
فهرست منابع: 126